حق ایاب و ذهاب چیست؟

حق ایاب و ذهاب نه تنها بار مالی سفرهای روزانه را از دوش کارکنان برمی‌دارد، بلکه انگیزه‌ای برای حضور به موقع و منظم در محل کار ایجاد می‌کند. به‌عنوان مثال، اگر یک کارمند برای رسیدن به محل کار روزانه از حمل‌ونقل عمومی استفاده کند، پرداخت این حق می‌تواند هزینه‌های اضافی را جبران کرده و کارکنان را از فشار مالی سفرهای طولانی نجات دهد. این سیاست به کاهش هزینه‌های سربار برای کارمندان کمک کرده و رضایت شغلی را افزایش می‌دهد. در نهایت، این مزیت به تعامل بیشتر و بازده بالاتر کارکنان منجر می‌شود.

تعریف حق ایاب و ذهاب

حق ایاب و ذهاب یکی از مزایای جانبی شغلی است که به کارکنان برای جبران هزینه‌های رفت‌وآمدشان به محل کار پرداخت می‌شود. این مبلغ می‌تواند شامل هزینه‌های استفاده از وسایل نقلیه عمومی، بنزین برای خودرو شخصی یا سایر شیوه‌های حمل‌ونقل باشد. هدف از این پرداخت، تسهیل شرایط کاری برای کارکنان و کاهش بار مالی ناشی از رفت‌وآمد روزانه آن‌هاست. میزان و نحوه پرداخت این حق معمولا بر اساس سیاست‌های داخلی شرکت یا توافق بین کارفرما و کارکنان مشخص می‌شود.

شرایط تعلق حق ایاب و ذهاب

شرایط تعلق حق ایاب و ذهاب به عوامل مختلفی بستگی دارد که معمولا در قوانین کار یا مقررات داخلی شرکت‌ها تعریف می‌شود. مهم‌ترین شرایط شامل موارد زیر است:

فاصله محل کار تا محل سکونت

اگر محل کار کارکنان دورتر از محدوده‌ای باشد که بتوانند با پای پیاده یا بدون هزینه خاصی به آنجا برسند، حق ایاب و ذهاب تعلق می‌گیرد.

عدم تأمین وسیله حمل‌ونقل توسط کارفرما

در صورتی که شرکت یا کارفرما وسایل حمل‌ونقل عمومی یا سرویس اختصاصی برای رفت‌وآمد کارکنان فراهم نکند، حق ایاب و ذهاب باید پرداخت شود.

نوع قرارداد کاری

این مزایا معمولا به کارکنانی که دارای قرارداد رسمی یا حتی قراردادهای موقت هستند تعلق می‌گیرد، مگر آنکه در قرارداد ذکر شده باشد که این حق شامل حال آن‌ها نمی‌شود.

قوانین داخلی شرکت یا توافقات جمعی

برخی از شرکت‌ها ممکن است بر اساس سیاست‌های داخلی یا توافقات جمعی، شرایط خاصی برای پرداخت حق ایاب و ذهاب تعیین کنند، مانند پرداخت به همه کارکنان یا فقط به کسانی که در مسافت مشخصی زندگی می‌کنند.

الزام قانونی

در برخی کشورها یا مناطق، حق ایاب و ذهاب به‌عنوان یک الزام قانونی برای کارکنانی که فاصله مشخصی از محل کار دارند در نظر گرفته می‌شود.

استفاده از وسایل نقلیه شخصی

در صورتی که کارکنان برای رفت‌وآمد از خودروی شخصی استفاده کنند، معمولا این حق می‌تواند به‌صورت کمک‌هزینه سوخت پرداخت شود.

حق ایاب و ذهاب در قانون کار

در قانون کار ایران، به‌طور خاص ماده‌ای برای حق ایاب و ذهاب وجود ندارد، اما این حق به‌عنوان یکی از مزایای جانبی شغل بر اساس توافق بین کارگر و کارفرما یا آیین‌نامه‌های داخلی شرکت‌ها تنظیم می‌شود.

تشریح قانونی

ماده ۳۷ قانون کار: پرداخت هر نوع مزایا، شامل حق ایاب و ذهاب، می‌بایست در قرارداد کار یا توافق‌نامه‌های جمعی قید شود.

ماده ۴۱ قانون کار: بر ضرورت تعیین حداقل دستمزد و مزایا متناسب با هزینه‌های زندگی تأکید دارد که می‌تواند شامل ایاب و ذهاب شود.

علاوه بر ارائه وسایل نقلیه، کارفرمایان می‌توانند از روش‌های دیگری نیز برای تسهیل حمل و نقل کارگران استفاده کنند. یکی از این روش‌ها، احداث منازل سازمانی نزدیک به محیط کار است که در ماده ۱۴۹ قانون کار به آن اشاره شده است.

ماده ۱۴۹ قانون کار: کارفرمایان مکلفند با تعاونی‌های مسکن و در صورت عدم وجود این تعاونی‌ها مستقیما با کارگران فاقد مسکن جهت تأمین خانه‌های شخصی مناسب همکاری لازم را بنمایند و همچنین کارفرمایان کارگاه‌های بزرگ مکلف به احداث خانه‌های سازمانی در جوار کارگاه و یا محل مناسب دیگر می‌باشند.

در مواردی که کارفرما سرویس رفت‌وآمد فراهم نمی‌کند، طبق عرف و رویه‌های کارگاهی، حق ایاب و ذهاب به‌صورت کمک‌هزینه‌ای در فیش حقوقی پرداخت می‌شود.

حق ایاب و ذهاب چگونه محاسبه می‌شود؟

محاسبه حق ایاب و ذهاب بستگی به سیاست‌های شرکت، قوانین مربوطه و شرایط خاص کارکنان دارد. به طور کلی، این مبلغ بر اساس یکی از روش‌های زیر محاسبه می‌شود:

محاسبه بر اساس مسافت

برخی از شرکت‌ها حق ایاب و ذهاب را بر اساس مسافتی که کارکنان برای رسیدن به محل کار طی می‌کنند محاسبه می‌کنند. در این روش یک مبلغ ثابت برای هر کیلومتر یا مسافت خاص پرداخت می‌شود. این مبلغ می‌تواند متفاوت باشد و معمولاً بر اساس قوانین یا توافقات شرکت تعیین می‌شود.

محاسبه بر اساس نوع وسیله نقلیه

در برخی مواقع، حق ایاب و ذهاب به‌طور جداگانه برای هر نوع وسیله نقلیه (مانند خودرو شخصی، اتوبوس، مترو یا تاکسی) محاسبه می‌شود. به‌طور معمول، هزینه‌های حمل‌ونقل عمومی ممکن است از دیگر روش‌ها کم‌تر باشد، در حالی که استفاده از خودرو شخصی یا تاکسی ممکن است هزینه بیشتری داشته باشد.

مبلغ ثابت

برخی شرکت‌ها مبلغ ثابت و مشخصی را برای حق ایاب و ذهاب در نظر می‌گیرند. این مبلغ می‌تواند ماهانه یا روزانه باشد و برای همه کارکنان یا کارکنانی که شرایط مشابه دارند، یکسان باشد. به‌عنوان مثال یک شرکت ممکن است مبلغ ۲۰۰ هزار تومان در ماه به‌عنوان حق ایاب و ذهاب برای همه کارکنان پرداخت کند.

حق ایاب و ذهاب برای شیفت‌های خاص

در کارهایی که شیفت‌های شبانه یا شیفت‌های طولانی مدت دارند، ممکن است حق ایاب و ذهاب به‌طور خاص برای کارکنانی که در این شیفت‌ها مشغول به کار هستند، محاسبه و پرداخت شود. در این شرایط، مبلغ بیشتر از حالت عادی خواهد بود تا هزینه‌های اضافی سفر در ساعات غیررسمی جبران شود.

پرداخت هزینه‌های واقعی

در برخی موارد، حق ایاب و ذهاب به‌طور کامل بر اساس هزینه‌های واقعی کارکنان محاسبه می‌شود. به‌عنوان مثال، کارکنان ممکن است فاکتورهای مربوط به سفر (مانند بلیت اتوبوس یا تاکسی) را به شرکت ارائه دهند و شرکت مبلغ واقعی را به آن‌ها بازپرداخت کند.

جریمه دیرکرد پرداخت هزینه ایاب و ذهاب

در قانون کار به‌طور مشخص جریمه مستقیمی برای دیرکرد پرداخت هزینه ایاب و ذهاب تعیین نشده است، اما این موضوع تحت قوانین کلی پرداخت حقوق و مزایای کارگران بررسی می‌شود.

مبنای قانونی

ماده ۳۷ قانون کار:
پرداخت به‌موقع حقوق و مزایای کارگران، از جمله هزینه‌های جانبی مانند ایاب و ذهاب، الزامی است. هرگونه تأخیر در پرداخت، تخلف محسوب می‌شود.

ماده ۹۲ قانون کار:
در صورت تخلف کارفرما از مقررات مربوط به حقوق و مزایای کارگر، کارگر می‌تواند از طریق مراجع حل اختلاف (هیأت تشخیص و هیات حل اختلاف) درخواست رسیدگی و جبران خسارت نماید.

عواقب دیرکرد

• شکایت کارگر: کارگر می‌تواند شکایت خود را به اداره کار ارائه دهد و درخواست پرداخت معوقه همراه با خسارت نماید.
• جریمه تأخیر: مراجع قانونی ممکن است کارفرما را ملزم به پرداخت خسارت تأخیر مطابق با نرخ تورم یا جریمه تعیین‌شده در آیین‌نامه‌های داخلی شرکت کنند.
• تعهدات قراردادی: در صورتی که در قرارداد یا آیین‌نامه شرکت برای دیرکرد جریمه‌ای تعیین شده باشد، کارفرما ملزم به اجرای آن است.

حق ایاب و ذهاب به چه کسانی تعلق می‌گیرد؟

حق ایاب و ذهاب به کارکنانی تعلق می‌گیرد که برای انجام وظایف خود نیاز به جابه‌جایی یا مسافرت به محل کار دارند و در صورتی که این مسافرت‌ها خارج از وقت کاری باشد یا هزینه‌ای را برای فرد ایجاد کند، این حق به آن‌ها پرداخت می‌شود.
در برخی موارد، این هزینه‌ها به کارکنانی تعلق می‌گیرد که مسافت زیادی را برای رسیدن به محل کار طی می‌کنند یا در شرایط خاصی به‌طور منظم نیاز به سفر به مکان‌های مختلف دارند. تعلق گرفتن حق ایاب و ذهاب به افراد بستگی به سیاست‌های شرکت و توافقات کاری میان کارفرما و کارکنان دارد. معمولاً این مبلغ به عنوان بخشی از حقوق و مزایا یا به صورت جداگانه پرداخت می‌شود.

حق ایاب و ذهاب برای کارهای نوبتی و غیر نوبتی

حق ایاب و ذهاب برای کارهای نوبتی و غیر نوبتی به‌طور متفاوتی در نظر گرفته می‌شود، زیرا شرایط کاری و نیاز به جابه‌جایی در هر یک از این موارد متفاوت است.

۱- کارهای نوبتی (شیفتی): در کارهایی که کارکنان به صورت شیفتی یا نوبتی مشغول به کار هستند (مثلا در بیمارستان‌ها، صنایع تولیدی، یا خدمات شبانه‌روزی) هزینه‌های ایاب و ذهاب به‌خصوص در شیفت‌های شبانه، برای کارکنان پرداخت می‌شود. این به این دلیل است که احتمال دارد کارکنان در ساعات غیر رسمی، مانند شب یا ساعات ابتدایی صبح، مجبور به جابه‌جایی به محل کار شوند که این امر می‌تواند برای آن‌ها هزینه‌بر باشد.
همچنین، اگر محل کار دور از محل سکونت کارکنان باشد و امکان استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی در ساعات خاص وجود نداشته باشد، حق ایاب و ذهاب برای کارکنان در این شیفت‌ها معمولاً در نظر گرفته می‌شود.

۲- کارهای غیر نوبتی: در کارهایی که کارکنان به‌طور معمول در ساعات اداری ثابت و روزانه مشغول به کار هستند (مثلاً از ۸ صبح تا ۵ عصر) حق ایاب و ذهاب به‌طور پیش‌فرض به همه تعلق نمی‌گیرد مگر اینکه شرایط خاصی وجود داشته باشد. اگر محل کار از خانه دور باشد یا کارکنان برای انجام وظایف خود نیاز به مسافرت‌های اضافی داشته باشند، ممکن است این هزینه‌ها پوشش داده شود.
در بسیاری از شرکت‌ها و سازمان‌ها، برای کارهای غیر نوبتی، ایاب و ذهاب ممکن است به‌صورت پاداش یا به‌عنوان بخشی از هزینه‌های مزایای رفاهی پرداخت شود، اما این بستگی به سیاست‌های شرکت و توافقات کاری دارد.

آیا حق ایاب و ذهاب مشمول بیمه می‌شود؟

حق ایاب و ذهاب معمولا مشمول بیمه تأمین اجتماعی نمی‌شود، زیرا این مبلغ به‌عنوان یک هزینه جانبی برای جابه‌جایی به محل کار یا هزینه حمل‌ونقل در نظر گرفته می‌شود و جزء حقوق پایه یا دستمزد اصلی محسوب نمی‌گردد.
در واقع، قانون بیمه تأمین اجتماعی فقط بر حقوق و مزایای ثابت و دستمزد اصلی تمرکز دارد و هزینه‌های جانبی مانند حق ایاب و ذهاب، پاداش‌ها و مزایای رفاهی معمولا مشمول بیمه نخواهند بود.

با این حال، اگر این مبلغ به‌عنوان بخشی از حقوق ثابت یا در قالب یک مبلغ معین و اضافه بر دستمزد پایه پرداخت شود (مثلاً به‌عنوان بخشی از بسته مزایای کارمند) برای محاسبه بیمه تأمین اجتماعی در نظر گرفته می‌شود. در این صورت، بسته به نحوه پرداخت و تنظیمات قرارداد، ممکن است مشمول بیمه شود.

آیا حق ایاب و ذهاب مشمول مالیات می‌شود؟

حق ایاب و ذهاب مشمول مالیات بر درآمد نمی‌شود، به‌شرط اینکه به‌عنوان هزینه‌ای برای جابه‌جایی به محل کار و بر اساس شرایط معمول و استاندارد پرداخت شود. در بسیاری از کشورها، پرداخت‌های مرتبط با هزینه‌های ایاب و ذهاب در صورتی که به‌عنوان مزایای رفاهی یا هزینه‌های جانبی (مثل کرایه تاکسی یا استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی) در نظر گرفته شوند، از مالیات معاف هستند.

با این حال، اگر مبلغ ایاب و ذهاب به‌عنوان پاداش یا بخشی از حقوق ثابت پرداخت شود (یعنی مبلغی که به‌طور مرتب و به‌طور منظم به کارکنان داده می‌شود) ممکن است این مبلغ مشمول مالیات بر درآمد گردد. به عبارت دیگر، اگر مبلغ ایاب و ذهاب به‌عنوان بخش غیررسمی از حقوق در نظر گرفته شود یا به‌طور منظم و به‌عنوان بخشی از دستمزد پایه پرداخت گردد، مشمول مالیات بر درآمد می‌شود.

در نهایت، نحوه مشمولیت مالیاتی حق ایاب و ذهاب بستگی به قوانین مالیاتی کشور یا منطقه خاص دارد و ممکن است تفاوت‌هایی در جزئیات و شرایط وجود داشته باشد. به همین دلیل توصیه می‌شود که برای اطلاعات دقیق‌تر با یک مشاور مالی یا حسابدار متخصص در ارتباط باشید.

نتیجه‌گیری

حق ایاب و ذهاب مبلغی است که به کارکنان برای جبران هزینه‌های سفر به محل کار یا انجام مأموریت‌های شغلی پرداخت می‌شود. این مبلغ معمولاً به‌طور جداگانه از حقوق اصلی پرداخت شده و می‌تواند بر اساس مسافت، نوع وسیله نقلیه، یا مبلغ ثابت تعیین شود. در برخی موارد، برای شیفت‌های خاص یا سفرهای شبانه مبلغ بیشتری به کارکنان تعلق می‌گیرد. حق ایاب و ذهاب مشمول مالیات و بیمه نمی‌شود، مگر اینکه به‌عنوان جزئی از حقوق ثابت پرداخت گردد. پرداخت این مبلغ بستگی به سیاست‌های شرکت و قوانین کار دارد.