هر روز صبح، میلیون‌ها نفر از خواب بیدار می‌شوند، آماده برای انجام کاری که بخش زیادی از زمان و انرژی‌شان را به آن اختصاص می‌دهند. یک معلم وارد کلاس درس می‌شود تا آینده‌سازان کشور را آموزش دهد، یک راننده تاکسی در خیابان‌های شلوغ شهر دنبال مسافر می‌گردد و یک مهندس پشت سیستمش به طراحی سازه‌ای فکر می‌کند که شاید روزی جان انسان‌ها را نجات دهد.
این فعالیت‌ها، گرچه متفاوت‌اند، اما هر کدام نقش مهمی در گردش چرخ‌های جامعه دارند. در ادامه به بررسی مفهوم و ابعاد مختلف این نقش مهم در زندگی انسان، یعنی شغل می‌پردازیم.
تعریف علمی شغل
شغل به‌صورت علمی، فعالیتی سازمان‌یافته، مستمر و هدفمند است که فرد در قبال انجام آن، معمولا با استفاده از مهارت‌ها یا دانش تخصصی، پاداش مادی یا معنوی دریافت می‌کند. شغل بخشی از ساختار اقتصادی و اجتماعی جامعه است که علاوه بر تأمین نیازهای فردی، در جهت تولید کالا یا ارائه خدمات به کار می‌رود.
تعریف شغل در قانون کار
در قانون کار جمهوری اسلامی ایران، تعریف مشخص و رسمی از شغل به‌صورت یک ماده‌ی مستقل وجود ندارد، اما مفهوم آن در چند ماده‌ی مختلف به طور ضمنی و کاربردی آمده است. برای ارائه یک تعریف کامل و دقیق از شغل در چارچوب قانون کار، باید به ترکیبی از مفاد این قانون، به ویژه ماده ۲ و تعاریف مرتبط توجه کرد.
تعریف شغل در چارچوب قانون کار:
منظور از شغل عبارت است از وظايف مستمر مربوط به پست ثابت سازماني، يا شغل يا پستي كه به طور تمام وقت انجام مي‌شود. (تبصره ۲ قانون ممنوعيت تصدی بيش از يك شغل مصوب ۱۳۷۳/۱۰/۱۱)
شغل عبارت است از مجموع وظايف و مسئوليت‌هاي مرتبط و مستمر و مشخصي است كه از طرف سازمان امور اداري و استخدامي كشور به عنوان كار واحد شناخته شده باشد. (از ماده ۷ قانون استخدام کشوری مصوب ۱۳۴۵/۳/۳۱)
از این تعریف می‌توان برداشت کرد که:
شغل در قانون کار، فعالیتی است که توسط یک فرد (کارگر) در قالب قرارداد کاری مشخص و تحت نظارت کارفرما، در قبال دریافت مزد یا مزایا انجام می‌شود.
انواع شغل
انواع شغل در جوامع انسانی بیانگر تنوع نیازها، توانمندی‌ها و ساختارهای اقتصادی هر کشور است. شناخت این انواع، زمینه‌ساز برنامه‌ریزی‌های مؤثر در حوزه اشتغال و توسعه منابع انسانی خواهد بود. شغل‌ها بر اساس معیارهایی چون نوع فعالیت، وضعیت استخدامی، محل انجام کار و بخش اقتصادی تقسیم‌بندی می‌شوند. در این بخش به بررسی دسته‌بندی‌های مختلف شغل و ویژگی‌های هر یک پرداخته می‌شود.
از نظر نوع فعالیت (ماهیت شغل)
شغل یدی یا فیزیکی:
شغل‌هایی که بیشتر با نیروی بدنی سروکار دارن. مانند:
- کارگری
- کشاورزی
- بنایی
- نظافت
- کار در خط تولید کارخانه‌ها
شغل فکری یا ذهنی:
شغل‌هایی که بیشتر بر پایه فکر، تحلیل، طراحی یا برنامه‌ریزی هستند. مانند:
- معلمی
- مهندسی
- حسابداری
- برنامه‌نویسی
- طراحی گرافیک
از نظر وضعیت استخدامی
شغل دائم:
کار مستمر و طولانی‌مدت با قرارداد رسمی یا غیررسمی که کارگر یا کارمند به طور ثابت در آن اشتغال دارد.
شغل موقت:
برای یک بازه زمانی مشخص یا یک پروژه خاص تنظیم می‌شود.
شغل پاره‌وقت:
زمان اشتغال در آن کمتر از زمان استاندارد کار است.
شغل پروژه‌ای یا قراردادی:
این نوع از شغل‌ها تا زمان پایان پروژه ادامه دارد و بعد از آن پایان می‌یابد.
از نظر محل و شیوه انجام کار
حضوری:
شغلی که حتما باید در محل کار انجام شود. (مانند فروشندگی، رانندگی، پرستاری و …)
دورکاری (Remote):
شغلی که می‌شود از راه دور، مثلا از خانه یا هر جای دیگر انجامش داد. (مانند تولید محتوا، طراحی، ترجمه، برنامه‌نویسی)
میدانی:
شغلی که در محیط‌های متغیر و خارج از دفتر انجام می‌شود. (مانند خبرنگاری، مامور فنی، بازرس)
از نظر بخش فعالیت اقتصادی
شغل دولتی:
توسط نهادهای دولتی و عمومی انجام می‌شود (مانند معلمی، کارمندان ادارات، پرسنل انتظامی)
شغل خصوصی:
تحت نظر شرکت‌ها یا اشخاص خصوصی (مانند فروشنده مغازه، کارگر کارگاه، کارمند شرکت خصوصی)
شغل آزاد:
شغل‌هایی که در آن فرد برای خودش کار می‌کند و کارفرمای مستقیم ندارد. (مانند آرایشگر، راننده تاکسی، مغازه‌دار، خیاط)
از نظر قانونی
شغل رسمی:
ثبت‌شده در سازمان‌ها و دارای بیمه و حقوق قانونی.
شغل غیررسمی:
این مشاغل ثبت نشده و معمولا بیمه یا حقوق قانونی ندارند. (مانند کارهای روزمزدی بدون قرارداد)
چرا تجزیه و تحلیل شغل اهمیت دارد؟
تجزیه و تحلیل شغل یکی از مهم‌ترین فرآیندهای منابع انسانی در سازمان‌هاست و نقش کلیدی در بهینه‌سازی عملکرد و بهره‌وری دارد. اهمیت این کار به دلایل زیر است:
تعیین دقیق وظایف
با تحلیل شغل، مشخص می‌شود که هر فرد دقیقا چه کاری باید انجام دهد، از بروز ابهام و تداخل وظایف جلوگیری می‌شود.
استخدام مناسب
وقتی ویژگی‌های شغل به‌خوبی مشخص باشد، می‌توان افراد مناسب با مهارت‌ها و توانایی‌های لازم را جذب کرد.
طراحی آموزش‌های هدفمند
تحلیل شغل مشخص می‌کند که کارکنان برای انجام وظایف خود به چه آموزش‌هایی نیاز دارند.
ارزیابی عملکرد کارکنان
با درک دقیق انتظارات از شغل، می‌توان عملکرد افراد را منصفانه و بر اساس معیارهای واقعی سنجید.
تعیین حقوق و مزایا
اطلاعات به‌دست‌آمده از تحلیل شغل، پایه‌ای برای طبقه‌بندی مشاغل و تعیین عادلانه حقوق و مزایا فراهم می‌کند.
طراحی مسیر شغلی
با شناخت مشاغل مختلف و ارتباط بین آن‌ها، می‌توان مسیر پیشرفت شغلی کارکنان را ترسیم کرد.
رعایت قوانین کار
تجزیه و تحلیل شغل به مدیران کمک می‌کند تا با رعایت الزامات قانونی، محیطی عادلانه و ساختارمند ایجاد کنند.
چرا تعریف شغل دشوار شده است؟
تغییر شغل در دنیای امروز با چالش‌های متعددی همراه شده و دیگر به سادگی گذشته نیست. یکی از دلایل اصلی این دشواری، تخصصی شدن مشاغل و نیاز به مهارت‌های خاص در هر حوزه است؛ به گونه‌ای که فرد برای ورود به شغلی جدید باید زمان و هزینه قابل توجهی برای آموزش و کسب مهارت صرف کند.
علاوه بر آن ناپایداری اقتصادی، رقابت شدید در بازار کار و نگرانی از عدم امنیت شغلی در شغل جدید، موجب تردید افراد در ترک موقعیت فعلی خود می‌شود. محدودیت‌های سنی، تعهدات مالی و خانوادگی و نبود اطلاعات کافی درباره فرصت‌های شغلی مناسب نیز از جمله عوامل بازدارنده دیگر هستند. همه این عوامل در کنار هم باعث می‌شوند که فرآیند تغییر شغل برای بسیاری از افراد به تجربه‌ای پرریسک و پر استرس تبدیل شود.
فرصت شغلی چیست؟
فرصت شغلی به موقعیت یا امکان اشتغال در یک شغل خاص اطلاق می‌شود که فرد می‌تواند با داشتن شرایط و مهارت‌های لازم، آن را به دست آورد. این فرصت ممکن است در قالب یک جایگاه شغلی خالی در سازمان، یا یک نیاز جدید در بازار کار برای ارائه خدمت یا محصول باشد. فرصت شغلی زمانی معنا پیدا می‌کند که نیاز به نیروی کار وجود داشته باشد و فردی بتواند با توانمندی‌های خود آن نیاز را برطرف کند. این مفهوم نقش مهمی در برنامه‌ریزی شغلی، استخدام و توسعه فردی دارد.
تفاوت شغل با موقعیت شغلی
تفاوت بین شغل و موقعیت شغلی در ماهیت و گستره‌ی مفهومی آن‌هاست.
شغل
به نوعی فعالیت مشخص و کلی گفته می‌شود که فرد در ازای انجام آن، دستمزد یا حقوق دریافت می‌کند. شغل می‌تواند عنوانی کلی مثل معلم، حسابدار، یا پرستار باشد و شامل مجموعه‌ای از وظایف و مسئولیت‌هاست.
موقعیت شغلی
موقعیت شغلی به جایگاه مشخص و منحصربه‌فرد یک فرد در یک سازمان یا محل کار خاص گفته می‌شود. مثلا معلم ریاضی پایه نهم در دبیرستان نمونه‌دولتی الزهرا در تهران یک موقعیت شغلی است.
تفاوت اصلی
| شغل | موقعیت شغلی |
| عنوان کلی یک نوع کار | جایگاه خاص یک فرد در یک شغل مشخص |
| مثال: مهندس نرم‌افزار | مثال: مهندس نرم‌افزار در شرکت مایکروتک، واحد توسعه بک‌اند |
| قابل تکرار بین افراد مختلف | منحصربه‌فرد و وابسته به محل، زمان و سازمان |
| تمرکز بر نوع فعالیت | تمرکز بر محل، شرایط و ویژگی‌های اجرایی آن شغل |
نتیجه‌گیری
شغل، فعالیتی است هدفمند که فرد در ازای انجام آن، درآمد یا منفعتی کسب می‌کند. این فعالیت می‌تواند در حوزه‌های مختلف مانند تولید، خدمات، آموزش یا فناوری باشد. تعریف شغلی به شرح وظایف، مسئولیت‌ها و مهارت‌های مورد نیاز برای انجام یک کار خاص اشاره دارد. شغل می‌تواند به‌صورت فردی یا در قالب همکاری با دیگران (استخدام یا شراکت) انجام شود. هدف اصلی از داشتن شغل، تأمین نیازهای مالی، اجتماعی و رشد فردی است.